สญฺญาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธา เอว ฯ อิติ อตฺตวาทุปาทานํ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ ติณฺณํ ภวานํ ปจฺจโย โหติฯ

อปโร ‘‘อิทํ สีลพฺพตํ นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ วา อญฺญตรสฺมิํ ปริปูเรนฺตสฺส สุขํ ปาริปูริํ คจฺฉตี’’ติ สีลพฺพตุปาทานวเสน ตทุปคํ กมฺมํ กโรติฯ ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโว, ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวฯ สญฺญาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธา เอวฯ อิติ สีลพฺพตุปาทานมฺปิ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ ติณฺณํ ภวานํ ปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ยํ ยสฺส ปจฺจโย โหติ ตโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

กิํ ปเนตฺถ กสฺส ภวสฺส กถํ ปจฺจโย โหตีติ เจ?

รูปารูปภวานํ, อุปนิสฺสยปจฺจโย อุปาทานํ;

สหชาตาทีหิปิ ตํ, กามภวสฺสาติ วิญฺเญยฺยํฯ

รูปารูปภวานญฺหิ กามภวปริยาปนฺนสฺส จ กามภเว กุสลกมฺมสฺเสว อุปปตฺติภวสฺส เจตํ จตุพฺพิธมฺปิ อุปาทานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน เอกธา ปจฺจโย โหติฯ กามภเว อตฺตนา สมฺปยุตฺตอกุสลกมฺมภวสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุปจฺจยปฺปเภเทหิ สหชาตาทีหิ ปจฺจโย โหติฯ วิปฺปยุตฺตสฺส ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนวาติฯ

อุปาทานปจฺจยา ภวปทนิทฺเทโสฯ

ชาติชรามรณาทิปทนิทฺเทโส

[235] ภวปจฺจยา ชาตินิทฺเทสาทีสุ ชาติอาทีนํ วินิจฺฉโย สจฺจวิภงฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ภโวติ ปเนตฺถ กมฺมภโวว อธิปฺเปโตฯ โส หิ ชาติยา ปจฺจโย, น อุปปตฺติภโวฯ โส ปน กมฺมปจฺจยอุปนิสฺสยปจฺจยวเสน ทฺวิธาว ปจฺจโย โหตีติฯ

ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘ภโว ชาติยา ปจฺจโย’’ติ เจ? พาหิรปจฺจยสมตฺเตปิ หีนปณีตตาทิวิเสสทสฺสนโตฯ พาหิรานญฺหิ ชนกชเนตฺติสุกฺกโสณิตาหาราทีนํ ปจฺจยานํ สมตฺเตปิ สตฺตานํ ยมกานมฺปิ สตํ หีนปณีตตาทิวิเสโส ทิสฺสติฯ

โส จ น อเหตุโก , สพฺพทา จ สพฺเพสญฺจ อภาวโต; น กมฺมภวโต อญฺญเหตุโก, ตทภินิพฺพตฺตกสตฺตานํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน อญฺญสฺส การณสฺส อภาวโตติ กมฺมภวเหตุโกวฯ กมฺมญฺหิ สตฺตานํ หีนปณีตาทิวิเสสเหตุฯ เตนาห ภควา – ‘‘กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ หีนปฺปณีตตายา’’ติ (ม. นิ. 3.289)ฯ ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ – ‘‘ภโว ชาติยา ปจฺจโย’’ติฯ

ยสฺมา จ อสติ ชาติยา ชรามรณํ นาม น โหติ, โสกาทโย จ ธมฺมา น โหนฺติ, ชาติยา ปน สติ ชรามรณญฺเจว ชรามรณสงฺขาตทุกฺขธมฺมผุฏฺฐสฺส จ พาลสฺส ชรามรณาภิสมฺพนฺธา วา เตน เตน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส อนภิสมฺพนฺธา วา โสกาทโย จ ธมฺมา โหนฺติ, ตสฺมา อยํ ชาติชรามรณสฺส เจว โสกาทีนญฺจ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพาฯ สา ปน อุปนิสฺสยโกฏิยา เอกธาว ปจฺจโย โหตีติฯ

ภวปจฺจยา ชาติอาทิปทนิทฺเทโสฯ

[242] เอวเมตสฺสาติอาทีนํ อตฺโถ อุทฺเทสวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ สงฺคติอาทีนิ สมุทยเววจนาเนวฯ

ยสฺมา ปเนตฺถ โสกาทโย อวสาเน วุตฺตา, ตสฺมา ยา สา อวิชฺชา ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอวเมตสฺส ภวจกฺกสฺส อาทิมฺหิ วุตฺตา, สา –

โสกาทีหิ อวิชฺชา, สิทฺธา ภวจกฺกมวิทิตาทิมิทํ;

การกเวทกรหิตํ, ทฺวาทสวิธสุญฺญตาสุญฺญํฯ

สตตํ สมิตํ ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํฯ กถํ ปเนตฺถ โสกาทีหิ อวิชฺชา สิทฺธา? กถมิทํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทิ? กถํ การกเวทกรหิตํ? กถํ ทฺวาทสวิธสุญฺญตาสุญฺญนฺติ เจ? เอตฺถ หิ โสกทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา อวิชฺชาย อวิโยคิโน, ปริเทโว จ นาม มูฬฺหสฺสาติ เตสุ ตาว สิทฺเธสุ สิทฺธาว โหติ อวิชฺชาฯ อปิจ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ หิ วุตฺตํฯ อาสวสมุทยา เจเต โสกาทโย โหนฺติฯ กถํ? วตฺถุกามวิโยเค ตาว โสโก กามาสวสมุทโย โหติ? ยถาห –

‘‘ตสฺส เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;

เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี’’ติฯ (สุ. นิ. 773);

ยถา จาห – ‘‘กามโต ชายตี โสโก’’ติ (ธ. ป. 215)ฯ สพฺเพปิ เจเต ทิฏฺฐาสวสมุทยา โหนฺติ, ยถาห – ‘‘ตสฺส อหํ รูปํ, มม รูปนฺติ ปริยุฏฺฐฏฺฐายิโน ตํ รูปํ วิปริณมติ อญฺญถา โหติฯ ตสฺส รูปวิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ (สํ. นิ. 3.1)ฯ ยถา จ ทิฏฺฐาสวสมุทยา เอวํ ภวาสวสมุทยาปิ, ยถาห – ‘‘เยปิ เต เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา อุจฺเจสุ วิมาเนสุ จิรฏฺฐิติกา เตปิ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺช’’นฺติ (สํ. นิ. 3.78; อ. นิ. 4.33) ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา มรณภเยน สนฺตชฺชิตานํ เทวานํ วิยาติฯ ยถา จ ภวาสวสมุทยา เอวํ อวิชฺชาสวสมุทยาปิ , ยถาห – ‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล ทิฏฺเฐว ธมฺเม ติวิธํ ทุกฺขโทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตี’’ติ (ม. นิ. 3.246)ฯ

อิติ ยสฺมา อาสวสมุทยา เอเต โหนฺติ, ตสฺมา เอเต สิชฺฌมานา อวิชฺชาย เหตุภูเต อาสเว สาเธนฺติฯ อาสเวสุ จ สิทฺเธสุ ปจฺจยภาเว ภาวโต อวิชฺชาปิ สิทฺธาว โหตีติฯ เอวํ ตาเวตฺถ ‘โสกาทีหิ อวิชฺชา สิทฺธา’ โหตีติ เวทิตพฺพาฯ

ยสฺมา ปน เอวํ ปจฺจยภาเว ภาวโต อวิชฺชาย สิทฺธาย ปุน ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ เอวํ เหตุผลปรมฺปราย ปริโยสานํ นตฺถิ, ตสฺมา ตํ เหตุผลสมฺพนฺธวเสน ปวตฺตํ ทฺวาทสงฺคํ ‘ภวจกฺกํ อวิทิตาที’ติ สิทฺธํ โหติฯ

เอวํ สติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ อิทํ อาทิมตฺตกถนํ วิรุชฺฌตีติ เจ? นยิทํ อาทิมตฺตกถนํ, ปธานธมฺมกถนํ ปเนตํฯ ติณฺณญฺหิ วฏฺฏานํ อวิชฺชา ปธานาฯ อวิชฺชาคฺคหเณน หิ อวเสสํ กิเลสวฏฺฏญฺจ กมฺมาทีนิ จ พาลํ ปลิเวเฐนฺติ, สปฺปสิรคฺคหเณน เสสํ สปฺปสรีรํ วิย พาหํฯ อวิชฺชาสมุจฺเฉเท ปน กเต เตหิ วิโมกฺโข โหติ, สปฺปสิรจฺเฉเท กเต ปลิเวฐิตพาหาวิโมกฺโข วิยฯ

ยถาห – ‘‘อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติอาทิ (สํ. นิ. 2.1; มหาว. 1)ฯ อิติ ยํ คณฺหโต พนฺโธ มุญฺจโต จ โมกฺโข โหติ, ตสฺส ปธานธมฺมสฺส กถนมิทํ, น อาทิมตฺตกถนนฺติ เอวมิทํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทีติ เวทิตพฺพํฯ ตยิทํ ยสฺมา อวิชฺชาทีหิ การเณหิ สงฺขาราทีนํ ปวตฺติ, ตสฺมา ตโต อญฺเญน ‘‘พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา เสฏฺโฐ สชิตา’’ติ เอวํ ปริกปฺปิเตน พฺรหฺมาทินา วา สํสารสฺส การเกน ‘‘โส โข ปน เม อยํ อตฺตา วโท เวเทยฺโย’’ติ เอวํ ปริกปฺปิเตน อตฺตนา วา สุขทุกฺขานํ เวทเกน รหิตํฯ อิติ ‘การกเวทกรหิต’นฺติ เวทิตพฺพํฯ

ยสฺมา ปเนตฺถ อวิชฺชา อุทยพฺพยธมฺมกตฺตา ธุวภาเวน, สํกิลิฏฺฐตฺตา สํกิเลสิกตฺตา จ สุภภาเวน, อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา สุขภาเวน, ปจฺจยายตฺตวุตฺติตฺตา วสวตฺตนภูเตน อตฺตภาเวน จ สุญฺญา, ตถา สงฺขาราทีนิปิ องฺคานิ; ยสฺมา วา อวิชฺชา น อตฺตา, น อตฺตโน , น อตฺตนิ, น อตฺตวตี, ตถา สงฺขาราทีนิปิ องฺคานิ; ตสฺมา ‘ทฺวาทสวิธสุญฺญตาสุญฺญมิทํ’ ภวจกฺกนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอวญฺจ วิทิตฺวา ปุน –

ตสฺส อวิชฺชาตณฺหา, มูลมตีตาทโย ตโย กาลา;

ทฺเว อฏฺฐ ทฺเว เอว จ, สรูปโต เตสุ องฺคานิฯ

ตสฺส โข ปเนตสฺส ภวจกฺกสฺส อวิชฺชา ตณฺหา จาติ ทฺเว ธมฺมา มูลนฺติ เวทิตพฺพาฯ ตเทตํ ปุพฺพนฺตาหรณโต อวิชฺชามูลํ เวทนาวสานํ, อปรนฺตสนฺตานโต ตณฺหามูลํ ชรามรณาวสานนฺติ ทุวิธํ โหติฯ ตตฺถ ปุริมํ ทิฏฺฐิจริตวเสน วุตฺตํ, ปจฺฉิมํ ตณฺหาจริตวเสนฯ ทิฏฺฐิจริตานญฺหิ อวิชฺชา, ตณฺหาจริตานํ ตณฺหา สํสารนายิกาฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิสมุคฺฆาตาย วา ปฐมํ, ผลุปฺปตฺติยา เหตูนํ อนุปจฺเฉทปกาสนโต; สสฺสตทิฏฺฐิสมุคฺฆาตาย ทุติยํ, อุปฺปนฺนานํ ชรามรณปกาสนโต; คพฺภเสยฺยกวเสน วา ปุริมํ, อนุปุพฺพปวตฺติทีปนโต; โอปปาติกวเสน ปจฺฉิมํ สหุปฺปตฺติทีปนโตฯ

อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคตา จสฺส ตโย กาลาฯ

เตสุ ปาฬิยํ สรูปโต อาคตวเสน อวิชฺชา สงฺขารา จาติ ทฺเว องฺคานิ อตีตกาลานิ , วิญฺญาณาทีนิ ภวาวสานานิ อฏฺฐ ปจฺจุปฺปนฺนกาลานิ, ชาติ เจว ชรามรณญฺจ ทฺเว อนาคตกาลานีติ เวทิตพฺพานิฯ ปุน –

เหตุผลเหตุปุพฺพก-ติสนฺธิจตุเภทสงฺคหญฺเจตํ;

วีสติอาการารํ, ติวฏฺฏมนวฏฺฐิตํ ภมติฯ

อิติปิ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ สงฺขารานญฺจ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส จ อนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธิ นามฯ เวทนาย จ ตณฺหาย จ อนฺตรา เอโก ผลเหตุสนฺธิ นามฯ ภวสฺส จ ชาติยา จ อนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธีติฯ เอวมิทํ เหตุผลเหตุปุพฺพกติสนฺธีติ เวทิตพฺพํฯ สนฺธีนํ อาทิปริโยสานววตฺถิตา ปนสฺส จตฺตาโร สงฺคหา โหนฺติ, เสยฺยถิทํ – อวิชฺชาสงฺขารา เอโก สงฺคโห, วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา ทุติโย, ตณฺหุปาทานภวา ตติโย, ชาติชรามรณํ จตุตฺโถติฯ เอวมิทํ จตุเภทสงฺคหนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อตีเต เหตโว ปญฺจ, อิทานิ ผลปญฺจกํ;

อิทานิ เหตโว ปญฺจ, อายติํ ผลปญฺจกนฺติฯ

เอเตหิ ปน วีสติยา อากาเรหิ อเรหิ วีสติอาการารนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ‘อตีเต เหตโว ปญฺจา’ติ อวิชฺชา สงฺขารา จาติ อิเม ตาว ทฺเว วุตฺตา เอวฯ ยสฺมา ปน อวิทฺวา ปริตสฺสติ, ปริตสิโต อุปาทิยติ, ตสฺส อุปาทานปจฺจยา ภโว, ตสฺมา ตณฺหุปาทานภวาปิ คหิตา โหนฺติฯ เตนาห ‘‘ปุริมกมฺมภวสฺมิํ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโว, อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมิํ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.47)ฯ

ตตฺถ ปุริมกมฺมภวสฺมินฺติ ปุริเม กมฺมภเว, อตีตชาติยํ กมฺมภเว กริยมาเนติ อตฺโถฯ โมโห อวิชฺชาติ โย ตทา ทุกฺขาทีสุ โมโห, เยน มูฬฺโห กมฺมํ กโรติ, สา อวิชฺชาฯ อายูหนา สงฺขาราติ ตํ กมฺมํ กโรโต ปุริมเจตนาโย, ยถา ‘ทานํ ทสฺสามี’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา มาสมฺปิ สํวจฺฉรมฺปิ ทานูปกรณานิ สชฺเชนฺตสฺส อุปฺปนฺนา ปุริมเจตนาโยฯ ปฏิคฺคาหกานํ ปน หตฺเถ ทกฺขิณํ ปติฏฺฐาปยโต เจตนา ภโวติ วุจฺจติฯ เอกาวชฺชเนสุ วา ฉสุ ชวเนสุ เจตนา อายูหนสงฺขารา นามฯ สตฺตมา เจตนา ภโวฯ

ยา กาจิ วา ปน เจตนา ภโว, ตํสมฺปยุตฺตา อายูหนสงฺขารา นามฯ นิกนฺติ ตณฺหาติ ยา กมฺมํ กโรนฺตสฺส ตสฺส ผเล อุปฺปตฺติภเว นิกามนา ปตฺถนา สา ตณฺหา นามฯ อุปคมนํ อุปาทานนฺติ ยํ กมฺมํ ภวสฺส ปจฺจยภูตํ; ‘อิทํ กตฺวา อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน กาเม เสวิสฺสามิ อุจฺฉิชฺชิสฺสามี’ติอาทินา นเยน ปวตฺตํ อุปคมนํ คหณํ ปรามสนํ – อิทํ อุปาทานํ นามฯ เจตนา ภโวติ อายูหนาวสาเน วุตฺตเจตนา ภโวติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

‘อิทานิ ผลปญฺจก’นฺติ วิญฺญาณาทิ เวทนาวสานํ ปาฬิยํ อาคตเมวฯ ยถาห ‘‘อิธ ปฏิสนฺธิ วิญฺญาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโฐ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนา อิเม ปญฺจ ธมฺมา อิธูปปตฺติภวสฺมิํ ปุเรกตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.47)ฯ ตตฺถ ปฏิสนฺธิ วิญฺญาณนฺติ ยํ ภวนฺตรปฏิสนฺธานวเสน อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิสนฺธีติ วุจฺจติ, ตํ วิญฺญาณํฯ โอกฺกนฺติ นามรูปนฺติ ยา คพฺเภ รูปารูปธมฺมานํ โอกฺกนฺติ, อาคนฺตฺวา ปวิสนํ วิย – อิทํ นามรูปํฯ ปสาโท อายตนนฺติ อิทํ จกฺขาทิปญฺจายตนวเสน วุตฺตํฯ ผุฏฺโฐ ผสฺโสติ โย อารมฺมณํ ผุฏฺโฐ ผุสนฺโต อุปฺปนฺโน – อยํ ผสฺโสฯ เวทยิตํ เวทนาติ ยํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน วา สฬายตนปจฺจเยน วา ผสฺเสน สหุปฺปนฺนํ วิปากเวทยิตํ, สา เวทนาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

‘อิทานิ เหตโว ปญฺจา’ติ ตณฺหาทโย ปาฬิยํ อาคตาว ตณฺหุปาทานภวาฯ ภเว ปน คหิเต ตสฺส ปุพฺพภาคา ตํสมฺปยุตฺตา วา สงฺขารา คหิตาว โหนฺติ, ตณฺหุปาทานคฺคหเณน จ ตํสมฺปยุตฺตา, ยาย วา มูฬฺโห กมฺมํ กโรติ สา อวิชฺชา คหิตาว โหตีติ เอวํ ปญฺจฯ เตนาห ‘‘อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโวฯ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อิธ กมฺมภวสฺมิํ อายติํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.47)ฯ ตตฺถ อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานนฺติ ปริปกฺกายตนสฺส กมฺมกรณกาเล สมฺโมโห ทสฺสิโตฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

‘อายติํ ผลปญฺจก’นฺติ วิญฺญาณาทีนิ ปญฺจฯ ตานิ ชาติคฺคหเณน วุตฺตานิฯ ชรามรณํ ปน เตสํเยว ชรามรณํฯ

เตนาห ‘‘อายติํ ปฏิสนฺธิ วิญฺญาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโฐ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนาฯ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อายติํ อุปปตฺติภวสฺมิํ อิธ กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.47)ฯ เอวมิทํ วีสติอาการารํ โหติฯ

ตตฺถ ปุริมภวสฺมิํ ปญฺจ กมฺมสมฺภารา, เอตรหิ ปญฺจ วิปากสมฺภารา, เอตรหิ ปญฺจ กมฺมสมฺภารา, อนาคเต ปญฺจ วิปากธมฺมาติ ทส ธมฺมา กมฺมํ, ทส วิปาโกติฯ ทฺวีสุ ฐาเนสุ กมฺมํ กมฺมํ นาม, ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิปาโก วิปาโก นามาติ สพฺพมฺเปตํ ภวจกฺกํ ปจฺจยาการวฏฺฏํ กมฺมญฺเจว กมฺมวิปาโก จฯ ตถา ทฺวีสุ ฐาเนสุ กมฺมํ กมฺมสงฺเขโป, ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิปาโก วิปากสงฺเขโปติ สพฺพมฺเปตํ กมฺมสงฺเขโป เจว วิปากสงฺเขโป จฯ ทฺวีสุ ฐาเนสุ กมฺมํ กมฺมวฏฺฏํ, ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิปาโก วิปากวฏฺฏนฺติ สพฺพมฺเปตํ กมฺมวฏฺฏญฺเจว วิปากวฏฺฏญฺจฯ ตถา ทฺวีสุ ฐาเนสุ กมฺมํ กมฺมภโว, ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิปาโก วิปากภโวติ สพฺพมฺเปตํ กมฺมภโว เจว วิปากภโว จฯ ทฺวีสุ ฐาเนสุ กมฺมํ กมฺมปวตฺตํ , ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิปาโก วิปากปวตฺตนฺติ สพฺพมฺเปตํ กมฺมปวตฺตญฺเจว วิปากปวตฺตญฺจฯ ตถา ทฺวีสุ ฐาเนสุ กมฺมํ กมฺมสนฺตติ, ทฺวีสุ วิปาโก วิปากสนฺตตีติ สพฺพมฺเปตํ กมฺมสนฺตติ เจว วิปากสนฺตติ จฯ ทฺวีสุ ฐาเนสุ กมฺมํ กิริยา นาม, ทฺวีสุ วิปาโก กิริยาผลํ นามาติ สพฺพมฺเปตํ กิริยา เจว กิริยาผลญฺจาติฯ

เอวํ สมุปฺปนฺนมิทํ สเหตุกํ,

ทุกฺขํ อนิจฺจํ จลมิตฺตรทฺธุวํ;

ธมฺเมหิ ธมฺมา ปภวนฺติ เหตุโส,

น เหตฺถ อตฺตาว ปโรว วิชฺชติฯ

ธมฺมา ธมฺเม สญฺชเนนฺติ, เหตุสมฺภารปจฺจยา;

เหตูนญฺจ นิโรธาย, ธมฺโม พุทฺเธน เทสิโต;

เหตูสุ อุปรุทฺเธสุ, ฉินฺนํ วฏฺฏํ น วฏฺฏติฯ

เอวํ ทุกฺขนฺตกิริยาย, พฺรหฺมจริยีธ วิชฺชติ;

สตฺเต จ นูปลพฺภนฺเต, เนวุจฺเฉโท น สสฺสตํฯ

ติวฏฺฏมนวฏฺฐิตํ ภมตีติ เอตฺถ ปน สงฺขารภวา กมฺมวฏฺฏํ, อวิชฺชาตณฺหูปาทานานิ กิเลสวฏฺฏํ, วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา วิปากวฏฺฏนฺติ อิเมหิ ตีหิ วฏฺเฏหิ ติวฏฺฏมิทํ ภวจกฺกํ ยาว กิเลสวฏฺฏํ น อุปจฺฉิชฺชติ ตาว อนุปจฺฉินฺนปจฺจยตฺตา อนวฏฺฐิตํ ปุนปฺปุนํ ปริวฏฺฏนโต ภมติเยวาติ เวทิตพฺพํฯ

ตยิทเมวํ ภมมานํ –

สจฺจปฺปภวโต กิจฺจา, วารณา อุปมาหิ จ;

คมฺภีรนยเภทา จ, วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

ตตฺถ ยสฺมา กุสลากุสลกมฺมํ อวิเสเสน สมุทยสจฺจนฺติ สจฺจวิภงฺเค วุตฺตํ, ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ อวิชฺชาย สงฺขารา ทุติยสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํ, สงฺขาเรหิ วิญฺญาณํ ทุติยสจฺจปฺปภวํ ปฐมสจฺจํ, วิญฺญาณาทีหิ นามรูปาทีนิ วิปากเวทนาปริโยสานานิ ปฐมสจฺจปฺปภวํ ปฐมสจฺจํ, เวทนาย ตณฺหา ปฐมสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํ, ตณฺหาย อุปาทานํ ทุติยสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํ, อุปาทานโต ภโว ทุติยสจฺจปฺปภวํ ปฐมทุติยสจฺจทฺวยํ, ภวโต ชาติ ทุติยสจฺจปฺปภวํ ปฐมสจฺจํ, ชาติยา ชรามรณํ ปฐมสจฺจปฺปภวํ ปฐมสจฺจนฺติฯ เอวํ ตาวิทํ ‘สจฺจปฺปภวโต’ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

ยสฺมา ปเนตฺถ อวิชฺชา วตฺถูสุ จ สตฺเต สมฺโมเหติ ปจฺจโย จ โหติ สงฺขารานํ ปาตุภาวาย, ตถา สงฺขารา สงฺขตญฺจ อภิสงฺขโรนฺติ ปจฺจยา จ โหนฺติ วิญฺญาณสฺส, วิญฺญาณมฺปิ วตฺถุญฺจ ปฏิชานาติ ปจฺจโย จ โหติ นามรูปสฺส, นามรูปมฺปิ อญฺญมญฺญญฺจ อุปตฺถมฺเภติ ปจฺจโย จ โหติ สฬายตนสฺส, สฬายตนมฺปิ สวิสเย จ วตฺตติ ปจฺจโย จ โหติ ผสฺสสฺส, ผสฺโสปิ อารมฺมณญฺจ ผุสติ ปจฺจโย จ โหติ เวทนาย, เวทนาปิ อารมฺมณรสญฺจ อนุภวติ ปจฺจโย จ โหติ ตณฺหาย, ตณฺหาปิ รชฺชนีเย จ ธมฺเม รชฺชติ ปจฺจโย จ โหติ อุปาทานสฺส, อุปาทานมฺปิ อุปาทานีเย จ ธมฺเม อุปาทิยติ ปจฺจโย จ โหติ ภวสฺส, ภโวปิ นานาคตีสุ จ วิกฺขิปติ ปจฺจโย จ โหติ ชาติยา, ชาติปิ ขนฺเธ จ ชเนติ เตสํ อภินิพฺพตฺติภาเวน ปวตฺตตา ปจฺจโย จ โหติ ชรามรณสฺส, ชรามรณมฺปิ ขนฺธานํ ปากเภทภาวญฺจ อธิติฏฺฐติ ปจฺจโย จ โหติ ภวนฺตรปาตุภาวาย โสกาทีนํ อธิฏฺฐานตฺตา, ตสฺมา สพฺพปเทสุ ทฺวิธา ปวตฺต‘กิจฺจโต’ปิ อิทํ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

ยสฺมา เจตฺถ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ อิทํ การกทสฺสนนิวารณํ, ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ อตฺตสงฺกนฺติทสฺสนนิวารณํ, ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ อตฺตาติปริกปฺปิตวตฺถุเภททสฺสนโต ฆนสญฺญานิวารณํ, ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติอาทีสุ ‘‘อตฺตา ปสฺสติ…เป.… วิชานาติ ผุสติ เวทยติ ตณฺหิยติ อุปาทิยติ ภวติ ชายติ ชียติ มียตี’’ติ เอวมาทิทสฺสนนิวารณํ, ตสฺมา มิจฺฉาทสฺสนนิวารณโตเปตํ ภวจกฺกํ ‘นิวารณโต’ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

ยสฺมา ปเนตฺถ สลกฺขณสามญฺญลกฺขณวเสน ธมฺมานํ อทสฺสนโต อนฺโธ วิย อวิชฺชา , อนฺธสฺส อุปกฺขลนํ วิย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, อุปกฺขลิตสฺส ปตนํ วิย สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, ปติตสฺส คณฺฑปาตุภาโว วิย วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, คณฺฑเภทปีฬกา วิย นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, คณฺฑปีฬกาฆฏฺฏนํ วิย สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ฆฏฺฏนทุกฺขํ วิย ผสฺสปจฺจยา เวทนา, ทุกฺขสฺส ปฏิการาภิลาโส วิย เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ปฏิการาภิลาเสน อสปฺปายคฺคหณํ วิย ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทินฺนอสปฺปายาเลปนํ วิย อุปาทานปจฺจยา ภโว, อสปฺปายาเลปเนน คณฺฑวิการปาตุภาโว วิย ภวปจฺจยา ชาติ, คณฺฑวิการโต คณฺฑเภโท วิย ชาติปจฺจยา ชรามรณํฯ

ยสฺมา วา ปเนตฺถ อวิชฺชา อปฺปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺติภาเวน สตฺเต อภิภวติ ปฏลํ วิย อกฺขีนิ, ตทภิภูโต จ พาโล โปโนพฺภวิเกหิ สงฺขาเรหิ อตฺตานํ เวเฐติ โกสการกิมิ วิย โกสปฺปเทเสหิ, สงฺขารปริคฺคหิตํ วิญฺญาณํ คตีสุ ปติฏฺฐํ ลภติ ปริณายกปริคฺคหิโต วิย ราชกุมาโร รชฺเช, อุปปตฺตินิมิตฺตํ ปริกปฺปนโต วิญฺญาณํ ปฏิสนฺธิยํ อเนกปฺปการํ นามรูปํ อภินิพฺพตฺเตติ มายากาโร วิย มายํ, นามรูเป ปติฏฺฐิตํ สฬายตนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ สุภูมิยํ ปติฏฺฐิโต วนปฺปคุมฺโพ วิย, อายตนฆฏฺฏนโต ผสฺโส ชายติ อรณีสหิตาภิมทฺทนโต อคฺคิ วิย, ผสฺเสน ผุฏฺฐสฺส เวทนา ปาตุภวติ อคฺคินา ผุฏฺฐสฺส ฑาโห วิย, เวทยมานสฺส ตณฺหา วฑฺฒติ โลณูทกํ ปิวโต ปิปาสา วิย, ตสิโต ภเวสุ อภิลาสํ กโรติ ปิปาสิโต วิย ปานีเย, ตทสฺสุปาทานํ อุปาทาเนน ภวํ อุปาทิยติ อามิสโลเภน มจฺโฉ พฬิสํ วิย, ภเว สติ ชาติ โหติ พีเช สติ องฺกุโร วิย, ชาตสฺส อวสฺสํ ชรามรณํ อุปฺปนฺนสฺส รุกฺขสฺส ปตนํ วิย, ตสฺมา เอวํ ‘อุปมาหิ’ เปตํ ภวจกฺกํ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

ยสฺมา จ ภควตา อตฺถโตปิ ธมฺมโตปิ เทสนาโตปิ ปฏิเวธโตปิ คมฺภีรภาวํ สนฺธาย ‘‘คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จา’’ติ (ที. นิ. 2.95; สํ. นิ. 2.60) วุตฺตํ, ตสฺมา ‘คมฺภีรเภทโต’เปตํ ภวจกฺกํ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

ตตฺถ ยสฺมา น ชาติโต ชรามรณํ น โหติ, น จ ชาติํ วินา อญฺญโต โหติ, อิตฺถญฺจ ชาติโต สมุทาคจฺฉตีติ เอวํ ชาติปจฺจยสมุทาคตฏฺฐสฺส ทุรวโพธนียโต ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ คมฺภีโร, ตถา ชาติยา ภวปจฺจย…เป.… สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ คมฺภีโร, ตสฺมา อิทํ ภวจกฺกํ อตฺถคมฺภีรนฺติฯ อยํ ตาเวตฺถ ‘อตฺถคมฺภีรตา’ เหตุผลญฺหิ อตฺโถติ วุจฺจติ, ยถาห ‘‘เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 720)ฯ

ยสฺมา ปน เยนากาเรน ยทวตฺถา จ อวิชฺชา เตสํ เตสํ สงฺขารานํ ปจฺจโย โหติ, ตสฺส ทุรวโพธนียโต อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ คมฺภีโร, ตถา สงฺขารานํ…เป.… ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโฐ คมฺภีโร, ตสฺมา อิทํ ภวจกฺกํ ธมฺมคมฺภีรนฺติ อยเมตฺถ ‘ธมฺมคมฺภีรตา’ เหตุโน หิ ธมฺโมติ นามํ, ยถาห ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติฯ

ยสฺมา จสฺส เตน เตน การเณน ตถา ตถา ปวตฺเตตพฺพตฺตา เทสนาปิ คมฺภีรา, น ตตฺถ สพฺพญฺญุตญาณโต อญฺญํ ญาณํ ปติฏฺฐํ ลภติ, ตถา เหตํ กตฺถจิ สุตฺเต อนุโลมโต, กตฺถจิ ปฏิโลมโต; กตฺถจิ อนุโลมปฏิโลมโต, กตฺถจิ เวมชฺฌโต ปฏฺฐาย อนุโลมโต วา ปฏิโลมโต วา, กตฺถจิ ติสนฺธิจตุสงฺเขปํ, กตฺถจิ ทฺวิสนฺธิติสงฺเขปํ, กตฺถจิ เอกสนฺธิทฺวิสงฺเขปํ เทสิตํ, ตสฺมา อิทํ ภวจกฺกํ เทสนาคมฺภีรนฺติ อยํ เทสนาคมฺภีรตาฯ

ยสฺมา ปเนตฺถ โย อวิชฺชาทีนํ สภาโว, เยน ปฏิวิทฺเธน อวิชฺชาทโย ธมฺมา สลกฺขณโต ปฏิวิทฺธา โหนฺติ, โส ทุปฺปริโยคาหตฺตา คมฺภีโร, ตสฺมา อิทํ ภวจกฺกํ ปฏิเวธคมฺภีรํฯ

ตถา เหตฺถ อวิชฺชาย อญฺญาณาทสฺสนสจฺจาสมฺปฏิเวธฏฺโฐ คมฺภีโร, สงฺขารานํ อภิสงฺขรณายูหนสราควิราคฏฺโฐ, วิญฺญาณสฺส สุญฺญตอพฺยาปารอสงฺกนฺติปฏิสนฺธิปาตุภาวฏฺโฐ , นามรูปสฺส เอกุปฺปาทวินิพฺโภคาวินิพฺโภคนมนรุปฺปนฏฺโฐ, สฬายตนสฺส อธิปติโลกทฺวารเขตฺตวิสยวิสยีภาวฏฺโฐ, ผสฺสสฺส ผุสนสงฺฆฏฺฏนสงฺคติสนฺนิปาตฏฺโฐ, เวทนาย อารมฺมณรสานุภวนสุขทุกฺขมชฺฌตฺตภาวนิชฺชีวเวทยิตฏฺโฐ, ตณฺหาย อภินนฺทิตชฺโฌสานสริตาลตานทีตณฺหาสมุทฺททุปฺปูรณฏฺโฐ, อุปาทานสฺส อาทานคฺคหณาภินิเวสปรามาสทุรติกฺกมนฏฺโฐ, ภวสฺส อายูหนาภิสงฺขรณโยนิคติฐิตินิวาเสสุ ขิปนฏฺโฐ, ชาติยา ชาติสญฺชาติโอกฺกนฺตินิพฺพตฺติปาตุภาวฏฺโฐ, ชรามรณสฺส ขยวยเภทวิปริณามฏฺโฐ คมฺภีโรติ อยเมตฺถ ปฏิเวธคมฺภีรตาฯ

ยสฺมา ปเนตฺถ เอกตฺตนโย, นานตฺตนโย, อพฺยาปารนโย, เอวํธมฺมตานโยติ จตฺตาโร อตฺถนยา โหนฺติ , ตสฺมา ‘นยเภทโต’เปตํ ภวจกฺกํ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ ตตฺถ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ เอวํ พีชสฺส องฺกุราทิภาเวน รุกฺขภาวปฺปตฺติ วิย สนฺตานานุปจฺเฉโท ‘เอกตฺตนโย’ นาม; ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน ปวตฺตมานสฺส สนฺตานสฺส อนุปจฺเฉทาวโพธโต อุจฺเฉททิฏฺฐิํ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน ปวตฺตมานสฺส สนฺตานานุปจฺเฉทสฺส เอกตฺตคฺคหณโต สสฺสตทิฏฺฐิํ อุปาทิยติฯ

อวิชฺชาทีนํ ปน ยถาสกลกฺขณววตฺถานํ ‘นานตฺตนโย’ นาม; ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต นวนวานํ อุปฺปาททสฺสนโต สสฺสตทิฏฺฐิํ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต เอกสนฺตานปติตสฺส ภินฺนสนฺตานสฺเสว นานตฺตคฺคหณโต อุจฺเฉททิฏฺฐิํ อุปาทิยติฯ

อวิชฺชาย ‘สงฺขารา มยา อุปฺปาเทตพฺพา’, สงฺขารานํ วา ‘วิญฺญาณํ อมฺเหหี’ติ เอวมาทิพฺยาปาราภาโว ‘อพฺยาปารนโย’ นาม; ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต การกสฺส อภาวาวโพธโต อตฺตทิฏฺฐิํ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต โย อสติปิ พฺยาปาเร อวิชฺชาทีนํ สภาวนิยมสิทฺโธ เหตุภาโว ตสฺส อคฺคหณโต อกิริยทิฏฺฐิํ อุปาทิยติฯ

อวิชฺชาทีหิ ปน การเณหิ สงฺขาราทีนํเยว สมฺภโว ขีราทีหิ ทธิอาทีนํ วิย, น อญฺเญสนฺติ อยํ ‘เอวํธมฺมตานโย’ นาม; ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปโต ผลาวโพธโต อเหตุกทิฏฺฐิญฺจ อกิริยทิฏฺฐิญฺจ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปํ ผลปฺปวตฺติํ อคฺคเหตฺวา ยโต กุโตจิ ยสฺส กสฺสจิ อสมฺภวคฺคหณโต อเหตุกทิฏฺฐิญฺเจว นิยตวาทญฺจ อุปาทิยตีติ เอวมิทํ ภวจกฺกํ –

สจฺจปฺปภวโต กิจฺจา, วารณา อุปมาหิ จ;

คมฺภีรนยเภทา จ, วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

อิทญฺหิ คมฺภีรโต อคาธํ นานานยคฺคหณโต ทุรภิยานํ ญาณาสินา สมาธิปวรสิลายํ สุนิสิเตน –

ภวจกฺกมปทาเลตฺวา ,

อสนิวิจกฺกมิว นิจฺจนิมฺมถนํ;

สํสารภยมตีโต,

น โกจิ สุปินนฺตเรปฺยตฺถิฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา – ‘‘คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จฯ เอตสฺส, อานนฺท, ธมฺมสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมยํ ปชา ตนฺตากุลกชาตา กุลคณฺฐิกชาตา มุญฺชปพฺพชภูตา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตตี’’ติ (ที. นิ. 2.95; สํ. นิ. 2.60)ฯ ตสฺมา อตฺตโน วา ปเรสํ วา หิตาย สุขาย ปฏิปนฺโน อวเสสกิจฺจานิ ปหาย –

คมฺภีเร ปจฺจยาการ-ปฺปเภเท อิธ ปณฺฑิโต;

ยถา คาธํ ลเภเถว-มนุยุญฺเช สทา สโตติฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา